دکتر محمد صادق نصراللهی در گفتگو با خبرنگار خبرگزاری حوزه، با تأکید بر اهمیت و ضرورت ارتقای سواد رسانه‌ای میان مردم، مسئولان و رسانه‌ها در مواجهه با اخبار کرونایی ابراز داشت: ویروس کرونا شاید فراگیرترین و در عین حال عمیق‌ترین بحرانی باشد که بشریت در دهه‌های اخیر با آن مواجه شده، چه آن که امروزه اکثر کشورهای جهان در سطح ملی درگیر این پدیده شده اند و به معنای واقعی کلمه با یک بحران جهانی کم‌نظیر مواجه هستیم. بحرانی که با وجود همه تهدیدهای آن می‌تواند با نشان دادن ضعف‌های بنیادین یک جامعه، فرصتی برای رفع نواقص پنهان باشد.
وی افزود: از آنجایی که بحران‌ها مسیر زندگی اشخاص را از ریل عادی و برنامه‌ریزی شده خارج می‌کند، فضای جامعه به شدت بی ثبات شده و هیجانات و احساساسات بر فضای عقلایی جامعه مستولی می‌شود، ضمن آن که به این وسیله اضطراب بر منطق کنشی و عملکردی آحاد جامعه حاکم شده و موجب جو روانی ترس می‌شود.
ضرورت مقابله با شایعه پراکنی و موج سواری رسانه ای
دبیرکل سومین همایش ملی سواد رسانه ای و اطلاعاتی همچنین گفت: در اینجاست که ضریب تأثیر پروپاگاندا، شایعه‌پراکنی و موج‌سواری رسانه‌ای بیش از پیش می‌شود؛ چرا که قوه عقل تضعیف شده در انسان منجر به زودباوری، عدم هوشمندی و تأثیرپذیری او از جریان سهمگین اخبار دروغ می‌شود.
وی یادآور شد: بازار داغ شایعه‌پراکنی تا آنجا پیش می‌رود که می‌تواند جامعه را به مرز هرج و مرج و آنارشیسم بکشاند. در واقع بی نظمی و هرج و مرج، موقعیتی است که یک جامعه بحرانی، هر آن در معرض آن خواهد بود و اگر جامعه‌ای دچار هرج و مرج شود، مستعد پذیرش هر نوع آسیبی از جنس روانی، امنیتی، سیاسی، اقتصادی، مدیریتی، حقوقی، دینی، فرهنگی و اجتماعی و غیره می شود.
عضو هیئت علمی دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات دانشگاه امام صادق (ع) بیان داشت: بر همین اساس، می‌توان اهمیت مضاعف و چندبرابری سواد رسانه‌ای در آحاد کاربران و مخاطبان را جهت بهره‌برداری در موقعیت‌های بحران گوشزد کرد.
وی تأکید کرد: سواد رسانه‌ای به عنوان قابلیت، توانمندی، مهارت و ملکه وجودی مدیریت مصرف رسانه از طریق تحلیل هوشمندانه پیام و تمییز سره از ناسره آن، یکی از اصلی‌ترین و بنیادین‌ترین ابزار مقابله با بحران‌هایی همچون ویروس کرونا است.
ضعف سواد رسانه ای را باید جدی بگیریم
نصرالهی در ادامه با اشاره به لطمات بی توجهی به شاخصه ها و مولفه های سواد رسانه‌ای به عنوان مهارت مواجهه هوشمندانه با محتواهای رسانه‌ای خاطرنشان کرد: متأسفانه در همین یک ماه اخیر از زمان شیوع جدی کرونا در کشور، پدیده‌ها و اتفاقات بعضاً نامبارک و نامیمونی رخ داده که کنکاش پیرامون آنها نشان می‌دهد که یکی از اصلی‌ترین علل بروز آنها، "ضعف سواد رسانه‌ای جامعه ایرانی" است.
وی همچنین گفت: تشکیل صف‌های طولانی بنزین و مصرف شربی الکل و متأسفانه جان باختن جمعی از هموطنان، نمونه‌ای از این موارد است. اینکه افراد بدون توجه به اعتبار منبع تولید و توزیع اخبار به ویژه از جهت غرض و هدف او و بدون راستی‌آزمایی پیام از جهت منطقی تحت تأثیر آن قرار می‌گیرند و کنشی را بروز می‌دهند، همه و همه نشانه‌ای از ضعف عمومی جامعه ما در کسب مهارت‌های سواد رسانه‌ای است.
لطمه جسمی؛ پیامد ضعف سواد رسانه ای در شرایط کرونا
مدرس سواد رسانه ای با اشاره به این که بدیهی‌ترین و در عین حال مهم‌ترین لطمه‌ای که از ضعف مذکور متوجه جامعه است، لطمه جسمی است، افزود: مصرف مشروبات الکلی به خیال پیشگیری از کرونا، استفاده خودسرانه از داروهای غیرمرتبط و بعضاً مخرب در زمان بروز علائم کرونا و صدها مورد دیگر نمونه‌هایی از این لطمه هستند. متأسفانه در نیمه دوم اسفند، صد و اندی از هموطنان به واسطه مصرف شربی الکل جان باخته‌اند. البته ممکن است این مسئله جنبه‌هایی از سبک‌زندگی نیز داشته باشد اما با فرض مصرف با هدف پیشگیری که یقیناً یکی از منابع شکل‌گیری چنین تصوری اخبار فضای مجازی بوده، نشان از لزوم سواد رسانه‌ای در حفظ سلامت جسمی دارد.
وی اضافه کرد: چه بسا اگر همین افراد از سطح مناسبی از سواد رسانه‌ای برخوردار بودند، می‌توانستند به نادرست بودن چنین اخباری پی بُرده و تحت تأثیر آن قرار نگیرند.
لطمه روحی و روانی؛ آسیب ضعف سواد رسانه ای
دبیرکل سومین همایش ملی سواد رسانه ای و اطلاعاتی همچنین تاکید کرد: لطمه روحی و روانی، دومین آسیبی است که متوجه جامعه از این منظر خواهد شد، به این معنا که ایجاد ترس افراط گونه منتهی به اضطراب می‌تواند سبب بروز خشونت در جامعه و بی‌نظمی بشود. وی افزود: در عین حال همین لطمه تأثیرپذیری نسبت به رسانه‌ها بیش از پیش می‌کند. به وجود آمدن وسوسه‌های ذهنی و وسواس‌های رفتاری پیامدهای چنین آسیبی است. شاید همین روزها یکی از موضوعات مناقشه‌برانگیز در خانواده‌ها و سطح عمومی جامعه، رعایت بهداشت فردی و محیطی باشد که بعضاً منجر به درگیری می‌شود.
ضعف سواد رسانه ای؛ عامل آسیب دینی و فرهنگی
وی لطمه دینی و فرهنگی را سومین لطمه‌ای دانست که کرونا به واسطه ضعف سواد رسانه‌ای کاربران می‌تواند داشته باشد و گفت: در هفته های گذشته دو جریان ضددینی و متحجر لندن نشین، همزمان با هم و البته به شکل طراحی شده‌ای مکمل یکدیگر، سعی داشتند دوگانگی و تناقض «علم و دین» و «عقلانیت و معنویت» را در قصه کرونا برجسته‌سازی کنند. این در حالی است که عقلانیت معنویت‌گرای شیعه از همان ابتدای وقوع این اتفاق، رویکردی متعادل و متناسب را در پیش گرفت.
وی اظهار داشت: به نظر می‌رسد سواد رسانه‌ای بصیرت گرا می‌تواند نه تنها کاربران را در تأثیرپذیری این جریان خبری ایمن کند، بلکه می‌تواند نمونه‌ای مؤثر در آگاهی‌بخشی به مخاطبان نسبت به تبارشناسی جریان‌ها و شبکه‌های معاند لندن‌نشین باشد.
نصراللهی لطمه چهارم ضعف سواد رسانه ای را اقتصادی دانست و افزود: همانطور که در بسیاری از تصاویر دیده شد، تغییر الگوی مصرف مردم جهان از یک وضعیت عادی و متعادل به یک وضعیت اضطراری و هیجانی در انبار کردن اجناس مصرفی که منجر به خالی شدن قفسه‌های فروشگاه‌ها و درگیری‌های میدانی شد، نشان از قدرت بازنمایی و تصویرسازی رسانه از بحران دارد. البته این پدیده در کشور ما در مقایسه با کشورهای دیگر به ویژه کشورهای مدعی توسعه یافتگی غربی کمتر به وقوع پیوست.
مصرف هیجانی و ترس آمیز؛ پیامد رسانه ای پساکرونا
وی بیان داشت: در هر حال رسانه‌ها در شکل‌دهی به اپیدمی مصرف هیجانی و افراطی بی‌تأثیر نبوده‌اند و فضاسازی ترس یقیناً در بروز چنین رفتاری مؤثر بوده است؛ این در حالی است که اکثر کشورها ضمن تأکید بر وجود ذخیره‌های کالایی کافی، سعی در اطمینان‌بخشی به مردمشان دارند، اما همین مصرف هیجانی رسانه ساخته، سبب نامتوازن شدن نظام توزیع کالا و بروز بحران‌های خودساخته اقتصادی می‌شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق(ع) همچنین گفت:: آخرین لطمه‌ای که در اینجا بیان می‌شود، ناظر به لطمه سیاسی است. تصویرسازی رسانه‌های متفرقه و غیررسمی از ناکارآمدی تصمیم‌های سیاستی و سیاسی، سبب بروز نوعی «کم‌اعتمادی و بی‌اعتمادی» نسبت به نظام سیاسی و رسانه‌های رسمی آن می‌شود، این در حالی است که مورد وثوق‌ترین و در عین حال انسجام‌بخش‌ترین رسانه‌ها، رسانه‌های رسمی کشور هستند.
وی افزود: بازار شایعات می‌تواند تا آنجا جولان بدهد که متعاقب هر تصمیمی، رفتاری متناقض از مردم سر بزند که این وضعیت خود اوضاع را بغرنج‌تر می‌کند. در همین ایام، شبهه عدم قرنطینه کردن قم به عنوان اولین شهر کرونایی و همچنین شایعه عدم توقف پروازهای شرکت ماهان که در لایه‌های عمیق به دنبال تضعیف نهادهای دینی و انقلابی است، دو محور موضوعی مهم سیاسی در پدیدة کرونا بود.
لزوم پایبندی رسانه های رسمی به دو اصل صداقت و صراحت
وی همچنین خاطرنشان کرد: اصل صداقت و صراحت می‌تواند مبنایی‌ترین راهبرد رسانه‌های رسمی کشور باشد. یکی از خطوط خبری بسیار مهم و مؤثری که دولت و صدا و سیما در این ایام دنبال کردن، اعلام رسمی آمار مبتلایان، جان‌باختگان و بهبودیافتگان بود. به نظرم همین خط خبری ساده، جلوی حجم وسیعی از شایعات و اضطراب‌افکنی‌ها را در جامعه گرفت. البته رسانه‌های معاند سعی در مخدوش‌کردن این آمار داشته‌اند اما به نظرم توفیقی در جهت نداشتند. همین نمونه شفافیت صداقت‌محور نشان از عمق اثرگذاری این راهبرد دارد. در عین حال رصد روزآمد شایعات و پاسخ‌دهی به آن خط سیاستی دیگری است که باید پیگیری شود.
نصراللهی وجود قرارگاه رسانه‌ای متمرکز جهت مدیریت رسانه‌ای کشور در چنین بحرانی را اصلی‌ترین پیش‌الزام دانست و افزود: چنین قرارگاهی، در درجه اول باید پایش و رصد به روز، گسترده، عمیق از جریان خبری کشور داشته باشد. این اولین و لازم‌ترین کاری است که باید انجام شود. در این جهت رسیدن به الگویی از منابع تولید شایعه، محورهای موضوعی شایعه و ... ضروری است.
وی گفت: متعاقب شکل‌گیری چنین تصور واقع‌گرایی از وضعیت موجود میدان می‌تواند دست به مداخله زد. به نظر می‌رسد که پاسخگویی منطقی، اقناع‌کننده و به روز و به هنگام به شبهات و شایعه‌ها اصلی‌ترین تاکتیک میدانی خواهد بود.
تهدیدی که می تواند فرصت ساز باشد
این استاد دانشگاه همچنین یادآور شد: از برکات بحرانی چون کرونا همین بس که توجه ما و به ویژه سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان فرهنگی و ارتباطی را یک بار دیگر به وضعیت نابسامان و نامطلوب سواد رسانه‌ای جلب کرده و همین تهدید می‌تواند با یک سیاست‌گذاری کوتاه‌مدت، میان مدت و بلند مدت و برنامه‌های عملیاتی برآمده از آنها به یک فرصت منحصر به فرد بدل شود.
وی با بیان اینکه تقویت و نهادینه‌سازی سواد رسانه‌ای، روندی زمان‌بر و بنیادین‌تر است که به نظر می‌رسد کرونا سبب شده است که نوعی تمهید و آمادگی ذهنی در کاربران نسبت به جایگاه و ضرورت آن به وجود آید، گفت: در همین ایام می‌توان کارگاه‌های سواد رسانه‌ای را به شکل رسانه‌ای و مجازی طراحی و منتشر کرد. نشان دادن تکنیک‌های تحلیل اخبار کرونایی می‌تواند به شدت اثرگذار باشد و سبب شکل‌گیری موج جدی و جدید اقبال جامعه به مقوله سواد رسانه‌ای شود.
دبیر کل سومین همایش ملی سواد رسانه ای و اطلاعاتی در خاتمه ابراز داشت: زمانی که شفافیت از سوی جریان رسانه‌ای رسمی کشور باشد، منجر به تشویش افکار عمومی نمی‌شود. اتفاقاً شفافیت سبب بروز نوعی طمأنینه در مخاطبان شده و وجاهت دستگاه سیاسی را به مراتب افزون می‌کند. آنچه که در مدیریت بحران‌ها کارساز است، اعتماد طرفینی مردم و حاکمیت است و این مهم جز با صداقت‌محوری تحقق نمی‌یابد، ضمن آن که خط خبری امیدآفرین، مثبت‌نگر و نشاط‌انگیز نیز نباید مورد غفلت قرار گیرد.
۳۱۳/۸
